Postępowania w sprawie klauzul abuzywnych po nowemu… już od roku.

Dotychczasowy model w którym „podejrzewając” określone postanowienie wzorca umowy należało wnieść pozew do warszawskiego Sądu Okręgowego – Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów odeszł w przeszłość. Od ponad roku, na mocy znowelizowanych przepisów, kompetencja do stwierdzania tzw. abuzywności klauzul umownych przysługuje Prezesowi UOKiK. Na chwilę obecną nie są jeszcze dostępne żadne decyzje wydane w tym trybie postępowania, ale osoby uważnie śledzące strony internetowe UOKiK z pewnością dostrzegły, że 3 kwietnia 2017 r. Prezes UOKiK ogłosił o wszczęciu pierwszych trzech postępowań administracyjnych w sprawie o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone. (https://www.uokik.gov.pl/aktualnosci.php?news_id=13078&news_page=1) Są to postępowania prowadzone przeciwko trzem bankom komercyjnym i dotyczą postanowień wzorców umów kredytów i pożyczek hipotecznych denominowanych w walutach obcych, w tym w szczególności we frankach szwajcarskich. A zatem potencjalne skutki decyzji kończących postępowanie mogą być niezwykle doniosłe zarówno dla banków i kredytobiorców.
W tym kontekście warto zwrócić uwagę na kilka istotnych cech tego postępowania:

1) Można zawiadamiać, ale postępowanie wszczyna Prezes

Każdy konsument może zawiadomić Prezesa UOKiK, jeśli „podejrzewa”, że określone postanowienie wzorca umowy stosowane przez przedsiębiorcę jest postanowieniem niedozwolonym. Zawiadomienie takie jednak nie wiąże Prezesa UOKiK – organ sam decyduje czy wszcząć z urzędu postępowania administracyjne przeciwko przedsiębiorcy, kierując się przy tym wstępną oceną sprawy przez pryzmat interesu publicznego. Oczywiście, każdy kto złoży zawiadomienie zostanie przez Prezesa UOKiK poinformowany o sposobie rozpatrzenia zawiadomienia, ale nie można zaskarżyć braku wszczęcia postępowania administracyjnego. A zatem w przywołanym przypadku zapewne od dłuższego czasu tzw. „frankowicze” domagali się interwencji Prezesa UOKiK w odniesieniu do postanowień wzorców umów i Prezes UOKiK uznał, że podnoszone zarzuty wymagają zbadania w toku postępowania administracyjnego, bowiem wszczęcie postępowania nie przesądza jeszcze o zasadności stawianych zarzutów.

2) Zawiadamiający może zgłosić swój udział w postępowaniu

Ciekawym rozwiązaniem przewidzianym w ramach nowej procedury jest prawo podmiotu uprawnionego do wniesienia zawiadomienia o podejrzeniu stosowania niedozwolonych postanowień do ubiegania się o dopuszczenie do udziału we wszczętym postępowaniu administracyjnym w charakterze podmiotu zainteresowanego. Postanowienie dotyczące dopuszczenia albo odmowy dopuszczenia do udziału w postępowaniu można zaskarżyć do sądu. Czy warto starać się o ten status? Wydaje się, że niekiedy może być to przydatne zwłaszcza w przypadku organizacji konsumenckich. Dopuszczenie do udziału w charakterze zainteresowanego daje skromny zakres uprawnień:
- prawo do składania dokumentów i wyjaśnień co do okoliczności sprawy
- prawo do informacji o sposobie załatwienia sprawy
- prawo wglądu do akt sprawy.
Szczególnie to ostatnie z wymieniony uprawnień ma istotne znaczenie. Przenosząc powyższe na grunt wspomnianych spraw, jeżeli w ich toku zostaną dopuszczone podmioty zainteresowane, to będą one miały pełen wgląd w argumenty i dowody przedstawiane przez banki na obronę stosowanych postanowień i będą mogły z nimi aktywnie polemizować. W tym kontekście istotnego znaczenia nabiera konieczność szczególnie skrupulatnego zastrzegania informacji stanowiących tajemnicę przedsiębiorstwa lub inną tajemnicę prawnie chronioną, tak aby w ramach dostępu do akt sprawy osoba nieuprawniona nie uzyskała sensytywnych informacji – w tym np. objętych tajemnicą bankową.

3) Ocena abuzywności postanowienia – uznaniowość mocno ograniczona

Prezes UOKiK w toku postępowania ocenia czy „podejrzane” postanowienie wzorca umowy jest klauzulą abuzywną, to jest czy kształtuje ono prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy. Jak widać kryteria abuzywności postanowienia wzorca umownego są oparte na klauzulach generalnych i zwrotach niedookreślonych – co jest zresztą typowe dla regulacji cywilnoprawnej. Ostatecznie Prezes UOKiK będzie musiał te kryteria zastosować. Czy jednak Prezes UOKiK jest nieprzewidywalny, a jego zakres uznania jest nieograniczony? Na pewno nie – Prezes UOKiK wydając decyzję działa w ramach uznania administracyjnego – warto w tym kontekście zwrócić uwagę na kilka czynników, które powinien wziąć pod uwagę.

Po pierwsze, w mojej ocenie przy dokonywaniu oceny Prezes UOKiK powinien stosować właściwy model konsumenta – tj. konsumenta uważnego i świadomego, dbającego o swoje interesy. Ponadto, organ powinien brać pod uwagę całokształt postanowień danego wzorca. Może być bowiem tak, że postanowienie o podobnej treści w różnych kontekstach można różnie oceniać – każdorazowo należy badać poziom ryzyka obciążającego przedsiębiorcę, które to ryzyko ma równoważyć zastrzeżona kara umowna. Nie można także abstrahować od dotychczasowego bogatego orzecznictwa sądowego, w tym w szczególności orzeczeń Sądu Najwyższego. Nie oznacza to oczywiście, że należy bezkrytycznie podchodzić do wszystkich postanowień, które zostały niegdyś wpisane do rejestru prowadzonego przez Prezesa UOKiK – szczególnie ostrożnie należy odnosić się do klauzul w odniesieniu do których nie są dostępne uzasadnienia wyroków sądowych, bowiem w takich przypadkach często nie wiadomo dlaczego dane postanowienie znalazło się w rejestrze i co tak naprawdę było w nim niedozwolone. W przywołanych na wstępie postępowaniach administracyjnych zapewne uzasadnione będzie odwołanie się do dotychczasowego dorobku orzecznictwa dotyczącego umów kredytowych, choć jak wiadomo, orzecznictwo to nie jest jednolite, a zatem Prezes UOKiK będzie musiał opowiedzieć się za jednym z prezentowanych poglądów – i zapewne będzie to pogląd prokonsumencki.

4) Zakaz stosowania klauzuli to za mało

Jeżeli ostatecznie organ ochrony konsumentów uzna, że dane postanowienie ma niedozwolony charakter, to wydaje w tym przedmiocie decyzję administracyjną, w której zakazuje jego wykorzystywania. Na tym jednak nie koniec – znowelizowane przepisy przewidują szereg dodatkowych sankcji, które mogą zostać nałożone na przedsiębiorcę. Po pierwsze, Prezes UOKiK może nałożyć karę pieniężną w wysokości do 10% obrotu osiągniętego w roku obrotowym poprzedzającym rok nałożenia kary. Regulacja ta jest niezwykle surowa, bowiem nałożenie kary pieniężnej następuje łącznie z uznaniem postanowienia za niedozwolone. Moim zdaniem, Prezes UOKiK powinien korzystać z kompetencji do nałożenia kary jedynie w przypadkach postanowień oczywiście i już na pierwszy rzut oka abuzywnych. Natomiast trudne do zaakceptowania byłoby nakładanie kary pieniężnej w przypadkach wątpliwych, gdy przedsiębiorca nie miał podstaw aby przypuszczać, że stosowane przezeń postanowienie ma niedozwolony charakter.

Oprócz kary pieniężnej, Prezes UOKiK może określić środki usunięcia trwających skutków naruszenia zakazu, w tym zobowiązać przedsiębiorcę do skierowania do konsumentów informacji lub oświadczeń o określonej w decyzji treści i formie. W przywołanych postępowaniach wobec banków komercyjnych, Prezes UOKiK może zdecydować się na nałożenie obowiązku dokonania rozliczeń finansowych z klientami, w tym dokonania wypłat środków pieniężnych na ich rzecz. Nałożenie na przedsiębiorcę w decyzji administracyjnej obowiązku spełnienia określonych świadczeń na rzecz konsumentów budzi istotne wątpliwości, bowiem kwestie indywidualnych roszczeń konsumentów względem przedsiębiorcy powinny być oceniane przez właściwe sądy powszechne, dla których decyzja Prezesa UOKiK może jedynie stanowić prejudykat w zakresie abuzywności określonego postanowienia wzorca umowy.

5) Można się ugodzić, ale…

W nowym postępowaniu - wzorem postępowań w sprawach praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów - przewidziana została możliwość wydania decyzji zobowiązującej pozwalającej na uniknięcie kary pieniężnej. Taka decyzja zobowiązująca różni się jednak znacząco od swoich pierwowzorów, bowiem zawiera uznanie postanowienia za niedozwolone i zakaz jego wykorzystywania. Decyzja taka, po uprawomocnieniu, będzie mogła zatem stanowić prejudykat w zakresie stwierdzenia abuzywności postanowienia wzorca dla konsumentów dochodzących roszczeń od przedsiębiorcy wobec którego została ona wydana. Dlatego też wydaje się, że decyzja zobowiązująca w omawianym postępowaniu jest rozwiązaniem, które można rekomendować gdy szanse na obronę określonego postanowienia są niskie, a przedsiębiorca jest gotów z niego zrezygnować i zaproponować w ramach zobowiązania jakąś rekompensatę dla konsumentów (w ramach usunięcia skutków naruszenia) w zamian za pełne zwolnienie z ryzyka zapłaty kary pieniężnej.

Podsumowując, nowe regulacje znacząco rozszerzyły kompetencje Prezesa UOKiK w odniesieniu do klauzul abuzywnych i wprowadziły nowy typ postępowania administracyjnego. Należy mieć nadzieję, że organ ochrony konsumentów będzie z tych kompetencji korzystał odpowiedzialnie, kierując się nie tylko interesem konsumentów ale także koniecznością zachowania równowagi konkurencyjnej na rynkach właściwych. Nowe wyzwania stają także przed przedsiębiorcami wobec, których wszczynane są nowego rodzaju postępowania – konieczne jest bowiem przyjęcie efektywnej strategii obrony. Czas pokaże czy reforma systemu abstrakcyjnej kontroli postanowień wzorców umów, z modelu sądowego na hybrydowy (administracyjno-sądowy), spełni swoje cele i wyeliminuje niedoskonałości dotychczasowego systemu. Póki co, czekamy z niecierpliwością na pierwsze decyzje Prezesa UOKiK we wspomnianych na wstępie postępowaniach wobec banków komercyjnych.